هیسترکتومی چیست؟ انواع، کاربردها، عوارض و مراقبتهای بعد از عمل
هیسترکتومی چیست؟ هیسترکتومی (Hysterectomy) یک عمل جراحی است که طی آن بخشی از رحم بیمار و یا کل آن از بدن او خارج می شود. این عمل یکی از شایع ترین جراحی ها در میان زنان است. پزشک زمانی این روش را انتخاب می کند که درمانهای کم تحاجمی و یا دارویی موثر نباشند. در این جراحی ممکن است دهانه رحم، تخمدانها و لولههای فالوپ حذف شوند. تصمیم گیری در این مورد بستگی به نتایج آزمایشات و تصمیم پزشک متخصص دارد.
کاربردهای این عمل طیف گستردهای از بیماریهای خوشخیم و بدخیم را شامل میشود؛ از جمله فیبرومهای رحمی مقاوم به درمان، خونریزی غیرطبیعی شدید، آندومتریوز پیشرفته، افتادگی رحم و برخی سرطانهای دستگاه تناسلی زنان. انتخاب نوع و روش انجام جراحی به عواملی مانند سن بیمار، تمایل به حفظ عملکرد هورمونی، شدت بیماری و خطر بدخیمی بستگی دارد.
با وجود اثربخشی بالا، توجه به عوارض اهمیت زیادی دارد. این عوارض میتوانند شامل مشکلات کوتاهمدت مانند درد، عفونت و خونریزی و نیز پیامدهای بلندمدت مانند تغییرات هورمونی یا تأثیر بر کیفیت زندگی باشند. به همین دلیل، مراقبتهای بعد از عمل و تصمیمگیری آگاهانه با نظر پزشک متخصص نقش کلیدی در بهبود نتایج درمان دارند.
فهرست مطالب
- هیسترکتومی چیست؟
- چرا هیسترکتومی انجام میشود؟
- انواع
- روشهای انجام
- عوارض و مراقبتهای بعد از عمل
- سوالات متداول
- جمعبندی و نتیجهگیری
- منابع
هیسترکتومی چیست؟
تعریف هیسترکتومی به زبان ساده
هیسترکتومی چیست؟ یک عمل جراحی است که در آن رحم، بهصورت کامل یا جزئی، از بدن خارج میشود. رحم اندامی است که نقش اصلی در قاعدگی و بارداری دارد؛ بنابراین پس از انجام، امکان بارداری بهطور دائم از بین میرود. این جراحی میتواند به دلایل مختلف درمانی انجام شود و معمولاً زمانی توصیه میشود که سایر روشهای درمانی مانند دارودرمانی یا مداخلات کمتهاجمی نتوانستهاند علائم بیمار را کنترل کنند.
این عمل ممکن است بهعنوان یک درمان قطعی برای مشکلات مزمن رحمی، یا بهعنوان بخشی از درمان بیماریهای بدخیم زنان مورد استفاده قرار گیرد. تصمیمگیری برای انجام این جراحی نیازمند ارزیابی دقیق وضعیت بیمار، سن، علائم بالینی و اهداف درمانی است.
هیسترکتومی چه بخشهایی از رحم را شامل میشود؟
بسته به نوع، بخشهای متفاوتی از دستگاه تناسلی زنان برداشته میشود. به طور کلی این عمل شامل دو مدل اصلی می شود. یک نوع هیسترکتومی کامل است که در آن رحم و دهانه آن به طور کامل حذف می شود. نوع دوم سابتوتال یا جزئی است که در آن صرفا جراح اقدام به برداشتن رحم می کند، اما دهانه رحم حفظ می گردد.
در برخی موارد خاص، بهویژه در بیماریهای بدخیم، نوع رادیکال انجام میشود که علاوه بر رحم و دهانه رحم، بافتهای اطراف و بخشهایی از واژن نیز برداشته میشوند.
همچنین ممکن است هیسترکتومی همراه با برداشت تخمدانها و لولههای فالوپ انجام شود. این تصمیم تأثیر مستقیمی بر وضعیت هورمونی بیمار دارد و میتواند منجر به یائسگی جراحی شود. انتخاب وسعت جراحی به تشخیص پزشک و شرایط بالینی بیمار بستگی دارد و نقش مهمی در بروز یا پیشگیری از عوارض هیسترکتومی ایفا میکند.
آیا بعد از هیسترکتومی قاعدگی ادامه دارد؟
پس از انجام، قاعدگی بهطور دائم متوقف میشود، زیرا رحم که منبع خونریزی ماهانه است، دیگر وجود ندارد. حتی در مواردی که دهانه رحم حفظ میشود، باز هم قاعدگی رخ نخواهد داد. در برخی از جراحی ها تخمدانها در بدن حفظ میشوند. در این صورت به احتمال زیاد علائم طبیعی و تاثیرات هورمونها در بدن ادامه پیدا میکند.
در مقابل، در صورت برداشت تخمدانها، یائسگی بلافاصله پس از جراحی رخ میدهد که میتواند با علائمی مانند گرگرفتگی و تغییرات خلقی همراه باشد. آگاهی از این موضوع برای کاهش نگرانی بیماران و مدیریت صحیح عوارض اهمیت زیادی دارد.
چرا هیسترکتومی انجام میشود؟
دلایل شایع انجام هیسترکتومی و گروههای هدف
این جراحی زمانی توصیه میشود که مشکلات رحمی باعث اختلال قابلتوجه در سلامت یا کیفیت زندگی بیمار شوند. شایعترین دلایل انجام این عمل شامل فیبرومهای رحمی علامتدار، خونریزی غیرطبیعی و شدید رحم، آندومتریوز پیشرفته، آدنومیوز، درد مزمن لگن و افتادگی رحم است. در این شرایط، علائم ممکن است به درمانهای دارویی یا روشهای کمتهاجمی پاسخ ندهند و ادامه بیماری خطر کمخونی، درد مزمن یا کاهش عملکرد روزمره را به همراه داشته باشد.
علاوه بر بیماریهای خوشخیم، هیسترکتومی نقش مهمی در درمان برخی بدخیمیها مانند سرطان دهانه رحم، سرطان آندومتر و در موارد خاص سرطان تخمدان دارد. تشخیص این گروه از بیماری ها در بیمار، می تواند پزشک را به نیاز به هیسترکتومی متقاعد کند.
چه زمانی هیسترکتومی آخرین گزینه درمانی است؟
در بسیاری از موارد، این راهکار زمانی بهعنوان آخرین گزینه درمانی مطرح میشود که روشهای محافظهکارانه مانند دارودرمانی، درمانهای هورمونی یا مداخلات کمتهاجمی نتوانستهاند علائم را کنترل کنند یا بیماری عود کرده باشد. همچنین در بیمارانی که تمایلی به حفظ باروری ندارند یا بارداری برای آنها خطرناک است، انجام هیسترکتومی میتواند یک راهحل قطعی و مؤثر باشد. در این شرایط، ارزیابی دقیق فواید و عوارض برای تصمیمگیری آگاهانه اهمیت اساسی دارد.
انواع هیسترکتومی
انواع مختلف این جراحی بر اساس وسعت برداشت بافتها و اهداف درمانی تعریف میشوند. انتخاب نوع جراحی به تشخیص پزشک، بیماری زمینهای، سن بیمار و ملاحظات هورمونی بستگی دارد. درک تفاوت این انواع به بیماران کمک میکند تا بهتر بدانند هیسترکتومی چیست و هر روش چه پیامدهایی میتواند داشته باشد، بهویژه از نظر عوارض و کیفیت زندگی پس از عمل.
هیسترکتومی کامل چیست؟
مرسوم ترین نوع این جراحی هیسترکتومی کامل (Total Hysterectomy) است. در این روش، کل رحم به همراه دهانه رحم (سرویکس) برداشته میشود. این نوع معمولاً برای درمان فیبرومهای علامتدار، خونریزی غیرطبیعی مقاوم به درمان، آدنومیوز و برخی سرطانهای زنان انجام میشود.
برداشت دهانه رحم باعث حذف کامل منبع قاعدگی میشود و خطر بروز برخی بیماریهای دهانه رحم را نیز کاهش میدهد. باید گفت در پی این عمل علائم کامل یائسگی بروز نمی کند. به دلیل وجود تخمدانها بیمار عملکرد هورمونی خواهد داشت.
هیسترکتومی سابتوتال یا جزئی
در روش سابتوتال (Subtotal یا Supracervical Hysterectomy)، بدنه رحم برداشته میشود اما دهانه رحم حفظ میگردد. این روش در برخی بیماران بهمنظور کاهش مدت جراحی یا حفظ حمایت لگنی انتخاب میشود.
اگرچه قاعدگی بهطور معمول پس از این عمل نیز متوقف میشود، اما در موارد نادر ممکن است خونریزی خفیف باقی بماند. از نظر بالینی، تفاوت معناداری در میزان عوارض بین نوع کامل و سابتوتال گزارش نشده است و انتخاب روش بیشتر به شرایط فردی بیمار بستگی دارد.
هیسترکتومی رادیکال
نوع رادیکال معمولاً در درمان سرطانهای مهاجم دهانه رحم یا سایر بدخیمیهای لگنی انجام میشود. در این روش، علاوه بر رحم و دهانه رحم، بافتهای اطراف رحم، رباطها و بخش فوقانی واژن نیز برداشته میشوند.
این نوع گستردهتر بوده و با خطر بالاتری از عوارض مانند آسیب به مثانه، حالب یا اختلالات عملکردی لگن همراه است. به همین دلیل، معمولاً فقط در شرایط خاص و بر اساس پروتکلهای انکولوژیک انجام میشود.
هیسترکتومی همراه با برداشت تخمدانها
در برخی موارد، این عمل همراه با برداشت یک یا هر دو تخمدان انجام میشود. این تصمیم تأثیر مستقیمی بر وضعیت هورمونی بیمار دارد و میتواند منجر به یائسگی جراحی شود.
هیسترکتومی با حفظ تخمدان
در این حالت، رحم برداشته میشود اما تخمدانها حفظ میگردند. پزشک این روش را برای خانم های جوان و یا بیمارانی که مشکوک به خطر بدخیمی در تخمدان نیستند انتخاب می کند. حفظ تخمدانها باعث ادامه ترشح هورمونهای زنانه و کاهش خطر عوارض بلندمدت مانند پوکی استخوان و بیماریهای قلبی میشود.
هیسترکتومی همراه با برداشت دوطرفه تخمدان
در هیسترکتومی همراه با برداشت دوطرفه تخمدان (Bilateral Salpingo-Oophorectomy)، هر دو تخمدان و لولههای فالوپ خارج میشوند. این روش اغلب در موارد سرطان، خطر بالای بدخیمی یا بیماریهای شدید تخمدان انجام میشود. این روش دارای عوارض خاص مانند یائسگی فوری است. معمولا پزشک قبل از عمل عوارض این شیوه را به طور کامل برای بیمار توضیح میدهد. 
روشهای انجام هیسترکتومی
روش انجام به عوامل متعددی مانند نوع بیماری، اندازه رحم، سابقه جراحیهای قبلی، وضعیت عمومی بیمار و مهارت تیم جراحی بستگی دارد. انتخاب روش مناسب میتواند تأثیر مستقیمی بر میزان درد، طول دوره نقاهت و احتمال بروز عوارض داشته باشد.
هیسترکتومی شکمی چگونه انجام میشود؟
در هیسترکتومی شکمی (Abdominal Hysterectomy)، جراح از طریق یک برش در ناحیه شکم به رحم دسترسی پیدا میکند. این روش معمولاً زمانی استفاده میشود که رحم بزرگ باشد، چسبندگیهای لگنی وجود داشته باشد یا نیاز به بررسی گسترده حفره شکمی مطرح باشد.
اگرچه این روش دید مستقیم و کنترل بیشتری برای جراح فراهم میکند، اما با درد بیشتر پس از عمل، اسکار پوستی واضحتر و دوره نقاهت طولانیتری نسبت به سایر روشها همراه است.
هیسترکتومی واژینال چیست؟
در هیسترکتومی واژینال، رحم از طریق واژن خارج میشود و هیچ برش خارجی روی شکم ایجاد نمیگردد. معمولا پزشک در مواردی مانند افتادگی رحم و همچنین زمانی که اندازه رحم بیش از حد بزرگ نیست این روش را انتخاب می کند.
مزایای اصلی آن شامل درد کمتر، بستری کوتاهتر و بازگشت سریعتر به فعالیتهای روزمره است. با این حال، این روش برای همه بیماران مناسب نیست و در برخی شرایط فیزیکی یا بیماریهای خاص محدودیت دارد.
هیسترکتومی لاپاراسکوپیک
هیسترکتومی لاپاراسکوپیک با استفاده از برشهای کوچک و ابزارهای ظریف انجام میشود. در این روش، جراح با کمک دوربین لاپاراسکوپ رحم را جدا کرده و معمولاً از طریق واژن خارج میکند.
این روش نسبت به هیسترکتومی شکمی با درد کمتر، کاهش خونریزی و دوره نقاهت کوتاهتر همراه است و امروزه یکی از گزینههای رایج برای بسیاری از بیماران محسوب میشود. برای اطلاعات بیشتر لاپاراسکوپی زنان را مطالعه نمایید.
مقایسه روشها از نظر درد، دوره نقاهت و عوارض
بهطور کلی، هیسترکتومی واژینال و لاپاراسکوپیک کمترین درد پس از عمل و کوتاهترین دوره نقاهت را دارند. هیسترکتومی شکمی بیشترین میزان درد و طولانیترین زمان بهبودی را به همراه دارد، اما در برخی شرایط اجتنابناپذیر است. انتخاب روش مناسب نقش مهمی در کاهش عوارض هیسترکتومی و بهبود تجربه بیمار دارد.
عوارض و مراقبتهای بعد از عمل
عوارض کوتاهمدت و بلندمدت
مشکلات بعد از عمل هیسترکتومی به دو دسته کوتاهمدت و بلندمدت تقسیم میشوند. در دوره کوتاهمدت، شایعترین عوارض شامل درد لگنی، خونریزی خفیف واژینال، عفونت، خستگی و تهوع پس از بیهوشی است. این عوارض معمولاً طی چند روز تا چند هفته کاهش مییابند و با مراقبت صحیح قابل کنترل هستند.
در بلندمدت، برخی بیماران ممکن است دچار تغییرات هورمونی، اختلالات کف لگن یا تغییر در کیفیت زندگی شوند. این نوع از جراحی خطراتی را برای دستگاه گوارش و دفع ادرار دارد، اما میزان این ریسک بسیار پایین می باشد. اکثر این آسیب ها در هیسترکتومی رادیکال به وجود می آیند. از نظر هورمونی، در صورت حفظ تخمدانها یائسگی فوری رخ نمیدهد، اما برداشت دوطرفه تخمدانها منجر به یائسگی جراحی و بروز علائم مرتبط با آن خواهد شد.
مراقبتهای بعد از هیسترکتومی و دوره نقاهت
مراقبتهای پس از عمل نقش اساسی در کاهش عوارض هیسترکتومی دارند. در روزهای اول پس از جراحی، کنترل درد، پیشگیری از عفونت، تحرک ملایم و رعایت دستورات دارویی اهمیت زیادی دارد. دوره نقاهت معمولاً بین ۲ تا ۶ هفته متغیر است و به روش جراحی و شرایط فردی بیمار بستگی دارد.
بازگشت به فعالیتهای روزمره باید تدریجی باشد و فعالیتهای سنگین یا بلند کردن اجسام تا زمان تأیید پزشک انجام نشود. بروز علائم هشداردهنده مانند تب، خونریزی شدید، درد شدید و ترشحات غیرطبیعی نیازمند مراجعه فوری به پزشک است. رعایت این اصول به بهبود سریعتر و کاهش پیامدهای بلندمدت کمک میکند.
زندگی بعد از هیسترکتومی
تأثیر هیسترکتومی بر رابطه جنسی
یکی از نگرانیهای رایج بیماران این است که هیسترکتومی چیست و چه تأثیری بر عملکرد جنسی دارد. مطالعات نشان میدهد در بسیاری از زنان، پس از بهبودی کامل، کیفیت رابطه جنسی بهبود مییابد؛ بهویژه در بیمارانی که پیش از جراحی دچار درد مزمن لگنی یا خونریزی شدید بودهاند. با این حال، در هفتههای ابتدایی پس از عمل، کاهش میل جنسی یا ناراحتی موقت طبیعی است و معمولاً با تکمیل دوره نقاهت برطرف میشود.
تغییرات هورمونی پس از هیسترکتومی
تغییرات هورمونی پس از هیسترکتومی به وضعیت تخمدانها بستگی دارد. در صورت حفظ تخمدانها، ترشح هورمونهای زنانه ادامه پیدا میکند و بیمار وارد یائسگی فوری نمیشود. در مقابل، برداشت دوطرفه تخمدانها منجر به یائسگی جراحی میشود که میتواند با علائمی مانند گرگرفتگی، تعریق شبانه و تغییرات خلقی همراه باشد. مدیریت صحیح این تغییرات برای کاهش عوارض هیسترکتومی اهمیت زیادی دارد.
هیسترکتومی و کیفیت زندگی
بسیاری از زنان پس از هیسترکتومی بهبود قابلتوجهی در کیفیت زندگی خود گزارش میکنند. کاهش درد، توقف خونریزیهای شدید و رفع محدودیتهای روزمره از جمله عوامل مؤثر در این بهبود هستند. البته حمایت روانی، آموزش بیمار و پیگیری منظم پزشکی نقش مهمی در تطابق بهتر با تغییرات پس از جراحی دارند.
آیا بارداری بعد از هیسترکتومی امکانپذیر است؟
بارداری پس از هیسترکتومی امکانپذیر نیست، زیرا رحم که محل لانهگزینی جنین است برداشته میشود. با این حال، در صورت حفظ تخمدانها، امکان استفاده از روشهای کمکباروری با رحم جایگزین (Surrogacy) از نظر تئوریک وجود دارد، که نیازمند بررسی تخصصی است.
سوالات متداول
هیسترکتومی چیست و آیا یک عمل شایع محسوب میشود؟
آیا بعد از هیسترکتومی قاعدگی ادامه پیدا میکند؟
عوارض هیسترکتومی تا چه حد جدی هستند؟
دوره نقاهت بعد از هیسترکتومی چقدر طول میکشد؟
آیا بعد از هیسترکتومی امکان بارداری وجود دارد؟
جمع بندی
مزایا و معایب هیسترکتومی
در پاسخ به این پرسش که هیسترکتومی چیست و چه جایگاهی در درمان بیماریهای زنان دارد، میتوان گفت این جراحی در بسیاری از موارد یک روش درمانی قطعی و مؤثر محسوب میشود. از مهمترین مزایای هیسترکتومی میتوان به رفع دائمی خونریزیهای غیرطبیعی، کاهش درد مزمن لگنی، درمان برخی بیماریهای خوشخیم مقاوم به درمان و نقش حیاتی آن در مدیریت بدخیمیهای زنان اشاره کرد. برای بسیاری از بیماران، انجام این جراحی منجر به بهبود قابلتوجه کیفیت زندگی میشود.
در مقابل، عوارض هیسترکتومی نیز باید بهدقت مورد توجه قرار گیرند. از دست رفتن دائمی توانایی بارداری، خطرات جراحی، تغییرات هورمونی احتمالی و پیامدهای روانی از جمله معایبی هستند که میتوانند در برخی بیماران اهمیت بالینی داشته باشند. شدت این پیامدها به نوع جراحی، وضعیت تخمدانها و شرایط فردی بیمار بستگی دارد.
تصمیمگیری آگاهانه با نظر پزشک متخصص
تصمیمگیری برای انجام هیسترکتومی باید بر پایه ارزیابی دقیق پزشکی و گفتوگوی شفاف بین بیمار و پزشک متخصص زنان انجام شود. بررسی گزینههای درمانی جایگزین، در نظر گرفتن اهداف باروری، سن بیمار و تعادل بین مزایا و عوارض هیسترکتومی از اصول کلیدی این فرآیند است. انتخاب آگاهانه و مبتنی بر شواهد علمی میتواند نقش مهمی در دستیابی به بهترین نتیجه درمانی و رضایت بیمار ایفا کند.
منابع
Johnson N., Barlow D., Lethaby A., Tavender E., Curr L., Garry R. (2005).
Methods of hysterectomy: systematic review and meta‑analysis of randomised controlled trials. BMJ.